Rembrandt’s Oriënt

De tentoonstelling Rembrandt’s Oriënt in Museum Barberini in Berlijn draait om de belangstelling voor exotische spullen in de 17de eeuw. Rembrandt en zijn tijdgenoten waren gefascineerd door de de goederen uit verre landen die in de 17e eeuw in groten getale in Nederland werden geïmporteerd. Vervolgens werd deze belangstelling vertaald in de schilderkunst. Bijbelse verhalen bijvoorbeeld werden verrijkt met exotische elementen zoals mannen met tulbanden, Perzische kleden en oosters koperwerk.

Een Oosterse fantasiewereld

Maar het bleef bij een sprookjesachtige weergave zonder enige maatschappelijke betrokkenheid. De keerzijde van de kolonisatie zoals de de slavernij, de uitbuiting en de handelsoorlogen werd niet of nauwelijks benoemd. Daarom staan deze werken zowel dichtbij het leven als vervreemdend op afstand ervan. Eigenlijk vertegenwoordigden ze een schijnwereld van het alledaagse leven in het calvinistische Nederland.

Bovendien waren er maar weinig kunstenaars die deze verre oorden bezochten. De meeste schilders moesten het doen met verhalen, voorwerpen en verbeelding. Ook Rembrandt heeft, zover we weten, nooit een verre reis gemaakt. Maar gelukkig was Amsterdam, het centrum van zijn leven, was de perfecte plek voor iemand met zulke grenzeloze interesses. De Nederlandse Oost- en West-Indische Compagnie hadden hier hun hoofdkantoor en thuishaven. Daarom was de stad een ware culturele smeltkroes met kooplieden uit verre oorden en exotische handelswaar.

In deze video leggen verschillende experts uit op welke manier we naar deze tentoonstelling kunnen kijken.

7 thema’s

De tentoonstelling heeft 7 thema’s die allemaal een aspect van het onderwerp belichten. Eén daarvan is:

Met tulband en zijden rok. De Oriënt thuis

Ferdinand Bol, echtpaar in landschap, rond 1647/50 – olieverf op doek, 103,2 x 91,8 cm
© Dordrechts Museum, Bruikleen Cultural Heritage Agency 1948

De uitbreiding van de Nederlandse handel naar andere continenten leidde niet alleen tot enorme welvaart in delen van de bourgeoisie van de republiek. De aanwezigheid van het exotische had ook invloed op de levensstijl en mode thuis – en op de schilderkunst. Bijvoorbeeld in genrevoorstellingen en portretten zien we motieven uit vreemde culturen zoals een tulband en oosterse gewaden. Deze motieven waren bovendien statussymbolen die sociale rang en financiële welvaart uitdrukten.

Andere thema’s zijn verder onder meer Handel en oorlog, Het landschap uit de Bijbel en

Verzamelwoede en onderzoek

Thomas Wijck
Kooplieden in een haven, rond 1660/70
olieverf op doek, 108 x 87 cm © Musée Fabre, Montpellier

De uitbreiding van de handel naar alle continenten bracht een enorme uitbreiding van kennis teweeg. Een schat aan boeken en kaarten beschreven en ontsloten verre landen. Amsterdam ontwikkelde zich tot het centrum van de uitgeverij. Portretten van wetenschappers met boeken benadrukten het ideaal van het vergaren van kennis dat samenhing met handeldrijven. Bovendien vonden exotische voorwerpen zoals schelpen hun weg naar burgerlijke kunstkamers als felbegeerde verzamelobjecten. Stillevens en interieurs benadrukten het exotische en waardevolle. Toch bleef de fascinatie voor vreemde culturen vrij oppervlakkig en er was weinig wetenschappelijke uitwisseling.

Tronies – het fantasieportret

Rembrandt Harmensz van Rijn Tronie, rond 1627/29 olieverf op hout, 26,7 x 20,3 cm © The Kremer Collection

Een fenomeen dat direct is te herleiden tot deze belangstelling voor de Oriënt zijn de zogenaamde tronies. Bij Rembrandt zijn dit fantasieportretten van oosterse mannen waarin de schilder zich kon uitleven in prachtige kostuums en tulbanden. Een enorm contrast natuurlijk met de soberheid van het calvinistische Nederland.

De tentoonstelling toont 110 werken uit 50 verschillende collecties wereldwijd. Dat maakt zo’n vertrouwd onderwerp toch nog interessant voor de Nederlandse bezoeker.