Nolde en het Noorden

Emil Nolde is één van de bekendste Duitse expressionisten uit het begin van de twintigste eeuw. Maar hij is ook één van de meest controversiële vanwege zijn nationaalsocialistische sympathieën, zijn officiële steun voor “Germaanse kunst” en zijn ronduit antisemitische en racistische uitlatingen. Daarover later meer.

De tentoonstelling van het Bucerius Kunst Forum in samenwerking met de Nolde Foundation Seebüll zoemt in op de invloed van de Scandinavische kunst in Nolde’s vroege werk. Ongeveer 80 werken van Emil Nolde, waarvan de meeste zijn gemaakt tussen 1900 en 1902, worden afgewisseld met schilderijen van Scandinavische kunstenaars uit die tijd.

Emil Nolde: Vóór zonsopgang, 1901, olieverf/doek, 84 x 65 cm, Foto: Fotostudio Elke Walford, Hamburg en Dirk Dunkelberg, Berlijn © Nolde Stiftung Seebüll

Emil Nolde en de Scandinavische kunst

In 1900 bezocht Nolde de wereldtentoonstelling in Parijs en was diep onder de indruk van de daar getoonde Scandinavische kunst. In datzelfde jaar besloot hij naar Kopenhagen te reizen. Hij huurde daar een studio en wijdde zich vervolgens aan het bestuderen van de Deense schilderkunst. De motieven en stilistische eigenaardigheden van deze noordelijke kunstenaars inspireerden hem buitengewoon en leidden uiteindelijk tot zijn eigen ongewone composities.

Een belangrijk onderwerp in deze periode is de fantasiewereld uit de lokale literaire en mondelinge legendes. Verder is de Scandinavische invloed zichtbaar in de interieurscènes en sfeervolle landschapsschilderijen. Nolde’s tijd in Denemarken heeft een belangrijk aandeel in de ontwikkeling van zijn kunst.

Entartete kunstenaar én overtuigd nationaalsocialist

Vergeleken met een andere Nolde tentoonstelling, 2 jaar geleden in het Hamburger Bahnhof in Berlijn, kun je dit een luchtig evenement noemen. In 2019 was de tentoonstelling Emil Nolde – Eine deutsche Legende. Der Künstler im Nationalsozialismus aanleiding voor Angela Merkel om 2 werken van de kunstenaar te laten verwijderen uit de ambtswoning in Berlijn. Dat Nolde lid was van de NSDAP is algemeen bekend. Maar uit het onderzoek ter voorbereiding van de tentoonstelling zijn zoveel nieuwe inzichten boven tafel gekomen dat het beeld van de kunstenaar ernstig bijgesteld moest worden.

Tot Nolde’s verbazing werd zijn werk in de Entartete Kunst tentoonstelling van 1937 getoond. Hij was overtuigd dat dit een misverstand was en zijn houding ten aanzien van het nationaalsocialisme veranderde dan ook niet. Maar na de oorlog is dit wel zijn “redding” geweest. In de na-oorlogse denazificering werd hij daardoor als slachtoffer bestempeld. Het eerder genoemde onderzoek heeft de kunstenaar echter in een totaal ander licht geplaatst en ontmanteld als overtuigd antisemiet.

Het één sluit het ander niet uit

In een artikel over deze ontwikkeling zegt kunsthistoricus Henk van Os dat hij Merkels besluit niet onverstandig vindt. “Ik kan me voorstellen dat dit voor haar gevoelig ligt. Maar dat neemt niet weg dat Nolde een heel groot kunstenaar was. Dat is de tragiek. Ook heel slechte mensen kunnen heel mooie kunst maken.”

Niet iedereen kan er zo gelaten over zijn. Er is een duidelijke trend gaande waarin het (wan)gedrag van de kunstenaar/maker/producent bepaalt of we een creatie mogen waarderen of niet. Dit is geen makkelijke discussie en de meningen zijn enorm divers en lopen sterk uiteen. Wil je hier meer over lezen? De tentoonstellingscatalogus van de Hamburger Bahnhof tentoonstelling is bij Bol te koop voor €120. Een dikke pil in het Duits. Maar dit artikel: Kan een foute kunstenaar goed werk maken? is alvast een beginnetje.