Chaïm Soutine. Tegen de stroom in

Vanaf 2 september toont de K20 in Düsseldorf een omvangrijke tentoonstelling van de werken van de kunstenaar Chaïm Soutine (1893 – 1943), geboren in Smilovitchi in Wit-Rusland, overleden in Parijs. Zijn expressieve schilderijen weerspiegelen zijn leven als Joodse immigrant en getuigen tegelijkertijd van een bestaan aan de zelfkant van de samenleving. De 60 schilderijen in de tentoonstelling dateren tussen 1918 en 1928. Daarmee richt K20 zich bewust op de vroege meesterwerken van Soutine. Zijn werk toont onder meer de ontworteling van mensen op de vlucht en de gevolgen van migratie, waarmee de tentoonstelling een link legt naar het heden.

Kleurexplosies in donkere tijden

Soutine’s schilderijen zijn kleurexplosies en, ondanks alle ongunstige omstandigheden, liefdesverklaringen aan het leven en aan mensen die zich, net als hij, op de onderste sport van de maatschappij bevinden. Klokkenluiders, kamermeisjes, koks, misdienaars en koorknapen zijn zijn modellen. Met hen, net als met de schilderijen van weifelende landschappen en geslachte dieren, creëert hij treffende beelden voor een heel tijdperk. Een generatie, getekend door oorlog, sociale misstanden en het niet aflatende conflict tussen religieuze en politieke wereldbeelden. De mensen en motieven zijn diep ontroerend omdat hun kwetsbaarheid uitdrukking geeft aan de existentiële angsten van onze tijd.

Biografie

Chaïm Soutine groeide op in een sjtetl in de buurt van Minsk in Wit-Rusland. Hij was de tiende van elf broers en zussen. Zijn jeugd werd gekenmerkt door armoede en discriminatie. Hij trotseerde het verbod van de Joodse traditie op schilderkunst toen hij op veertienjarige leeftijd schilderlessen nam. Eerst in Minsk, daarna aan de academie in Vilnius in Litouwen en vanaf 1913 in Parijs. De metropool werd zijn nieuwe thuis, maar Soutine bleef een buitenstaander die aanvankelijk de taal slecht beheerste en voor wie de plaatselijke gewoonten vreemd bleven. Onder zijn weinige vrienden bevond zich de Italiaanse kunstenaar Amedeo Modigliani.

De armoede die zijn dagelijks leven sinds zijn jeugd had beheerst, bleef hem in Parijs parten spelen. Hij had daardoor moeite deel te nemen aan het sociale leven. Zelfs toen de Amerikaanse verzamelaar Albert C. Barnes in de winter van 1922/1923 52 schilderijen van hem kocht en zijn financiële situatie in één klap total verbeterde, bleef hij een vrij geïsoleerd leven leiden.

De stijl van Soutine

Hij trok zich niets aan van kunstenaarsgroepen en de trends van zijn tijd: het surrealisme en kubisme. In Parijs bestudeerde Soutine de oude meesters in het Louvre en verwees hij in uitgebreide series werken naar motieven van El Greco, Diego Velázquez, Rembrandt van Rijn en Jean Siméon Chardin. Kleur was zijn grote passie als drager van expressie in zijn schilderijen. De tentoonstelling laat zien dat Soutine eerder dan andere tijdgenoten een eigen weg insloeg tussen abstractie en figuratie.

Terwijl Soutine tijdens zijn leven een speciaal geval van modernisme was vanwege zijn solitaire karakter, werd hij na zijn dood verheven tot de status van de voorvader van het abstract expressionisme en de nieuwe figuratie. Latere generaties schilders vereerden hem en verwezen naar hem als rolmodel en inspiratiebron. Dit waren onder andere Willem de Kooning, Jackson Pollock, Jean Dubuffet en vooral Francis Bacon. Later voegden Georg Baselitz, Marlene Dumas, Anish Kapoor en anderen zich bij hen.

Tijdloos

Tot op de dag van vandaag duikt de naam van Soutine ongewoon vaak op wanneer hedendaagse kunstenaars gevraagd wordt naar sleutelfiguren in hun biografie. Hoewel het werk van Soutine ongeveer 100 jaar geleden werd gemaakt, lijkt zijn schilderkunst fascinerend tijdloos te zijn in termen van techniek en onderwerp. Een van de centrale punten van deze tentoonstelling is dan ook de vraag naar de actualiteit van Soutine’s schilderkunst. Als brug van het modernisme naar het heden is bij de tentoonstelling een speciale documentaire geproduceerd door Louisiana Channel, die ingaat op de vraag wat de ononderbroken fascinatie voor de werken en de persoon van deze bijzondere kunstenaar tot op de dag van vandaag verklaart. Dana Schutz (1972, VS), Amy Sillman (1955, VS), Emma Talbot (1969, GB), Leidy Churchman (1979, VS), Jutta Koether (1958, DE/US), Thomas Hirschhorn (1957, CH/FR), Chantal Joffe (1969, VS) en anderen vertellen over de invloed van Soutine op hun carrière.